วิกฤตเสือโคร่งไทย นักล่าแห่งพงไพร

กับเส้นทางของผู้พิทักษ์
“ดร.ศักดิ์สิทธิ์ ซิ้มเจริญ”

๒๙ กรกฎาคมของทุกปี ถือเป็นวันอนุรักษ์เสือโคร่งแห่งชาติ (International Tiger Day) หรือ วันอนุรักษ์เสือโลก (Global Tiger Day) วันแห่งการย้ำเตือนให้เราได้ตระหนักว่า มนุษย์มีศักยภาพในการให้ความสำคัญต่อสิ่งมีชีวิตอื่นๆบนโลกทุกชีวิต รวมทั้ง ‘เสือโคร่ง’ นักล่าผู้ยิ่งใหญ่ที่กำลังตกอยู่ในวิกฤตแห่งการสูญพันธุ์

เสือโคร่ง (Tiger, Panthera tigris) สัตว์ผู้ล่าขนาดใหญ่ ซึ่งในอดีตราวปลายศตวรรษที่ ๑๘ เคยมีกระจายอยู่ในพื้นที่ต่างๆ ของโลกนับแสนตัว ผ่านช่วงเวลาอันรวดเร็ว ปี ๒๕๓๖ไซเตส (CITES) ได้ออกมารายงานว่าประชากรเสือโคร่งในโลกลดดิ่งลงมาอยู่ในตัวเลขหลักพัน มีเสือโคร่ง ๓ สายพันธุ์สูญหายไปจากโลก

ซ้ำร้ายยังพบว่าเสือโคร่งจากการเพาะเลี้ยงมีจำนวนมากกว่าเสือโคร่งในธรรมชาติซึ่งสาเหตุแห่งโศกนาฏกรรมนี้มิใช่อื่นใด หากเกิดจากการล่าและการเบียดเบียนพื้นที่ป่าโดยน้ำมือมนุษย์ วิกฤตการณ์หายไปของผืนป่าขนาดใหญ่อันเป็นถิ่นที่อยู่อาศัยของเสือโคร่ง ทำให้เส้นทางชีวิตของนักล่าแห่งพงไพรเข้าสู่ความเสี่ยงของสัตว์ซึ่งใกล้สูญพันธุ์ที่สุดอีกชนิดหนึ่งอย่างน่าตกใจ

ตามรอยเสือโคร่งในผืนป่าของเมืองไทย

สำหรับประเทศไทยเคยมีเสือโคร่งกระจายอยู่ในผืนป่าตามภูมิภาคต่างๆ ทั่วไปแต่ปัจจุบันพบเสือโคร่งกระจายอยู่เฉพาะในกลุ่มป่าที่เป็นพื้นที่คุ้มครองขนาดใหญ่เท่านั้นไม่ว่าจะเป็นอุทยานแห่งชาติ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า โดยมีประชากรเสือกลุ่มใหญ่ที่สุดอาศัยอยู่ในผืนป่าตะวันตกซึ่งเป็นพื้นที่ป่าซึ่งถูกประกาศให้เป็นมรดกโลก

ด้วยปัจจัยของห้วยขาแข้งมีความอุดมสมบูรณ์และความหลากหลายของสังคมพืชและชนิดพันธุ์สัตว์ป่า แหล่งน้ำ รวมถึงเป็นแหล่งอาหารของเหยื่อ จำนวนที่เพียงพอต่อ

นักล่าลายพาดกลอน อีกทั้งห้วยขาแข้งยังมีแนวเขตเชื่อมต่อกับพื้นที่อนุรักษ์อื่นๆ เอื้ออำนวยให้เสือสามารถเคลื่อนที่ขยับขยายได้ไม่ยาก เนื่องจากเสือโคร่งเป็นสัตว์ที่ต้องใช้ขนาดพื้นที่หากินหรือพื้นที่อาศัยเป็นบริเวณกว้างมาก โดยเฉพาะเสือเพศผู้อาจครอบคลุมอาณาเขตถึง ๒๐๐-๓๐๐ ตร. กม. ต่อเสือหนึ่งตัว ส่วนเพศเมียใช้เพียง ๓๐-๘๐ ตร. กม. ซึ่งแม้จะแตกต่างหลายเท่า ทว่าพื้นที่ป่าสมบูรณ์ขนาดใหญ่ก็ยังจำเป็นและสำคัญอย่างยิ่งต่อการฟื้นฟูอนุรักษ์เสือโคร่งของไทย

สำหรับเสือโคร่งในโลกนั้นมีทั้งหมด ๙สายพันธุ์ โดยสายพันธุ์ที่พบในประเทศไทยมีอยู่ ๒ ชนิดด้วยกัน คือ เสือโคร่งอินโดจีน และเสือโคร่งมลายู

การพบกันระหว่างผู้พิทักษ์และนักล่าแห่งผืนป่าตะวันตก

ชื่อของ ดร.ศักดิ์สิทธิ์ ซิ้มเจริญ ดูเหมือนจะเป็นที่คุ้นเคยในวงการอนุรักษ์สัตว์ป่าของประเทศไทย แต่สำหรับคนทั่วไปอาจยังไม่ทราบว่าเขาคือผู้เชี่ยวชาญด้านเสือโคร่ง ที่ทำงานสร้างองค์ความรู้เรื่องเสือโคร่งมากว่า ๒๐ ปี งานวิจัยด้านเสือโคร่งของ ดร.ศักดิ์สิทธิ์และทีมงานช่วยสร้างความกระจ่างให้คนทั่วไปได้เข้าถึงและเข้าใจสัตว์นักล่าที่หลายคนมองว่าดุร้ายและน่าเกรงกลัว ความรู้ที่เคยมืดดำเกี่ยวกับนักล่าแห่งพงไพรปรากฏภาพชัดขึ้นและกลายเป็นประโยชน์อย่างยิ่งต่อการอนุรักษ์เสือในบ้านเราที่จะดำเนินต่อไปได้อย่างถูกทิศถูกทาง

“เสือในประเทศไทยมีอยู่ ๙ ชนิด แต่ละตัวมีสถานภาพที่ย่ำแย่หมด สาเหตุหลักคือถิ่นที่อยู่อาศัยถูกทำลาย และเสือโคร่งเป็นสัตว์ที่อยู่ในภาวะเสี่ยงมากที่สุด เพราะว่ามันต้องการพื้นที่ขนาดใหญ่มาก และพื้นที่ในปัจจุบันถูกแบ่งแยก ถูกเปลี่ยนแปลง ถูกยึดครองโดยมนุษย์เกือบหมด เพราะฉะนั้นโอกาสที่จะอยู่รอดจึงค่อนข้างยาก ต้องรักษาพื้นที่ป่าขนาดใหญ่ไว้อย่างเร่งด่วน ซึ่งเมืองไทยก็มีอยู่ไม่กี่แห่ง โดยเฉพาะป่าตะวันตกและดงพญาเย็น-เขาใหญ่ ซึ่งยังเป็นความหวังอยู่

เรารู้กันดีว่าเสือโคร่งเป็นสัตว์ผู้ล่าขนาดใหญ่ทุกคนคิดว่ามันน่ากลัว แต่ความจริงไม่ใช่มันไม่ได้น่ากลัวอย่างที่คิด และไม่สามารถอยู่ได้ด้วยตัวเอง เสือโคร่งในธรรมชาติจะมีชีวิตอยู่ได้ก็ต้องมีพื้นที่ขนาดใหญ่ มีเหยื่อ และที่สำคัญต้องมีการป้องกันที่ดี เพราะเสือแต่ละตัวมีมูลค่าสูงมาก สำหรับพรานที่มีความเชี่ยวชาญล่าเสือได้ง่ายมาก เรียกว่าสามารถล่าเสือโคร่งออกจากป่าได้ทั้งหมดภายในเวลาไม่กี่ปีเท่านั้น เพราะฉะนั้นการที่เรารักษาเสือโคร่งไว้ได้ หมายถึงคนที่ทำงานนี้จะต้องทำหน้าที่อย่างเข้มแข็งจริงๆ ถ้าการป้องกันไม่เข้มแข็ง มันก็คือการหมดไปของเสือในประเทศไทย”

จุดเริ่มต้นในการทำงานวิจัยของดร. ศักดิ์สิทธิ์ เริ่มจากการศึกษาสัตว์ผู้ล่าขนาดเล็กก่อนในกลุ่มสัตว์จำพวกชะมด อีเห็น ซึ่งเป็นงานวิจัยที่เริ่มทำในปี ๒๕๓๐ ขณะที่ยังเป็นนิสิตปริญญาโท เมื่อได้บรรจุรับราชการที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง ในระยะแรกก็ทำงานด้านการป้องกันจับกุมผู้เข้ามาล่าสัตว์ เวลาต่อมาจึงเริ่มทำงานวิจัยอีกครั้งที่สถานีวิจัยสัตว์ป่าเขานางรำ ช่วงนี้เองที่ “เสือดาว” ได้เข้ามาในชีวิตเขา ก่อนที่จะออกจากป่ามาศึกษาต่อในระดับปริญญาเอก

“ในการทำงานทำให้ผมมองเห็นชัดเจนว่า ห้วยขาแข้งคือพื้นที่สำคัญในการรักษาพันธุกรรมและความหลากหลายทางชีวภาพโดยเฉพาะสัตว์ในกลุ่มผู้ล่าซึ่งมีกว่า ๘๐% ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่นี้”

การเริ่มต้นในกลุ่มเสือดาวนำไปสู่เสือที่ใหญ่กว่า ปลายยอดแห่งพีระมิดห่วงโซ่ในระบบนิเวศแห่งป่า “เสือโคร่ง”

“ตอนนั้นประเทศไทยยังไม่มีองค์ความรู้ในเรื่องสัตว์ผู้ล่า เป็นสิ่งใหม่มาก ผมและทีมงานก็เริ่มต้นสร้างองค์ความรู้ เริ่มขยับตั้งแต่สัตว์เล็กๆ ไปจนถึงสัตว์ขนาดใหญ่ ซึ่งในกลุ่มของเสือโคร่งตอนนั้นก็พยายามคิดกันมากว่าจะต้องทำอย่างไร เริ่มจากสิ่งที่เราไม่รู้ คือเริ่มศึกษาจากรอยตีนเสือโคร่งก่อนในช่วงแรกและช่วงนั้นเพิ่งเริ่มมีการใช้กล้องดักถ่ายอัตโนมัติ (Camera Trapping) แต่ราคายังแพงมาก

เราพยายามศึกษาในสิ่งที่เราทำได้ก่อนการศึกษารอยตีนเสือโคร่งทำด้วยวิธีไม่ซับซ้อนคือทำพื้นที่ที่คิดว่าเสือจะเดินผ่านให้เป็นดินฝุ่นเพื่อวัดขนาด ก็พบว่ารอยตีนเสือโคร่งส่วนใหญ่มีขนาดมากกว่า ๗ ซม. ขึ้นไป ต่อมาก็ศึกษาการทำเครื่องหมาย ซึ่งเป็นวิธีที่เสือใช้สื่อสารถึงกัน คือการพ่นปัสสาวะ (Urine Spraying) และการคุ้ยพื้นดิน (Scarping) เพื่อทำเครื่องหมายอาณาเขต ที่สำคัญคือ พบว่าบนรอยคุ้ยดินเสือโคร่งมักถ่ายมูลเอาไว้ด้วยตรงนี้นี่เองที่เราต่อยอดนำไปสู่การศึกษาอาหารของเสือโคร่ง ซึ่งรู้ได้จากเส้นขนสัตว์ชนิดต่างๆ ในกองมูล และพบว่าอาหารมากกว่า ๘๐% ที่เสือโคร่งกินคือ วัวแดงกระทิง กวาง เก้ง และหมูป่า”

แมวยักษ์:

เสื้อจัดอยู่ในวงศ์เดียวกับแมว แต่มีโครงสร้างขนาด ใหญ่ และมีลวดลายเป็นสีส้ม อมน้ําตาล พาดด้วยแถบ หรือริ้วสีดําลายขวางตลอดลําตัว อันเป็นเอกลักษณ์และใช้จําแนกเสือโคร่งแต่ละตัวจุดเด่นอีกอย่างคือตรงหลัง ใบหูจะมีจุดสีขาวแต้มอยู่

สายพันธ์ย่อย ของเสือโคร่ง:

เสือโคร่งอินโดจีน เสือโคร่งมลายู เสือโคร่งบาหลี เสือโคร่งชวา เสือโคร่งแคสเปียน เสือโคร่งเบงกอล เสือโคร่งไซบีเรียน เสือโคร่งจีนใต้และเสือโคร่งสุมาตรา

บ้านใครบ้านมัน:

หมายถึงการมีพื้นที่ครอบ ครองเป็นของตัวเอง และจะมีการป้องกันหากถูกบุกรุกจากเสือตัวอื่น โดยการใช้วิธีหมายอาณาเขต (Scent Marking) เช่น การพ่นปัสสาวะ การคุ้ยพื้นดินเป็นต้น

ชอบกลางคืนมากกว่ากลางวัน:

เรียกว่ามักออกหากินในช่วงหัวค่ําหรือรุ่งสาง แต่ก็สามารถล่าเหยื่อในตอน กลางวันได้เช่นกัน

หน้าที่ในธรรมชาติ:

บทบาทที่สําคัญของเสือโคร่งก็คือการรักษาควบคุมประชากรสัตว์กีบ การคัดเลือกพันธุกรรมที่ดีของสัตว์ที่เป็นเหยื่อ (เสือจะเลือกเฉพาะเหยื่อที่อ่อนแอและหมดความจําเป็นในระบบนิเวศแล้ว) และสุดท้ายคือเป็นดัชนีชี้วัดความอุดมสมบูรณ์ของป่า

ภัยคุกคามชีวิต:

การล่าและการค้าสัตว์ป่าการบุกรุกป่า รวมถึงการลดลง ของเหยื่อ

สอนภาพทางกฎหมาย:

เสือถือเป็นสัตว์ป่าคุ้มครองตามพระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ. ๒๕๓๕ และเป็นสัตว์ชนิดพันธุ์ในบัญชี ๑ ของ CITES

“ถ้าเรารักษาเสือไว้ได้ เราก็จะรักษาสัตว์อื่นๆ ไว้ได้ เพราะพื้นที่ของเสือก็คือพื้นที่ของสัตว์ขนาดเล็กไปถึงใหญ่ชนิดต่างๆ ด้วยทำไมผมจึงบอกว่าป่าผืนใหญ่คือธนาคารแห่งพันธุกรรม การที่มีเสืออยู่ได้ก็จะต้องมีสัตว์ที่เป็นเหยื่อของมัน ถ้าเราต้องการรักษาเสือไว้ที่แน่ๆ คือต้องรักษาป่าผืนใหญ่ ก็คือการรักษาธนาคารแห่งพันธุกรรมเอาไว้”

ดร.ศักดิ์สิทธิ์อธิบายเพิ่มเติมว่า ภายในพื้นที่ป่าห้วยขาแข้งยังสามารถรักษาประชากรเสือโคร่งไว้ได้อย่างสม่ำเสมอคือความหวังที่เป็นไปได้ อีกทั้งยังเกิดนิมิตหมายที่ดีของสถานการณ์เสือโคร่งในไทย เมื่อป่าบางแห่งที่เสือโคร่งเคยหมดไปแล้ว ได้มีเสือกลับเข้ามาอาศัยอยู่ กรณีอุทยานแห่งชาติแม่วงก์ ในระยะ ๑๐ ปีที่ผ่านมาป่าแม่วงก์ไม่มีเสืออาศัยอยู่ เคยพบเฉพาะตามรอยตะเข็บระหว่างห้วยขาแข้งกับแม่วงก์ ภายในระยะเวลาอันสั้น เมื่อการป้องกันไม่ให้มีการล่าเป็นไปอย่างเข้มงวด ผลลัพธ์เป็นที่น่ายินดีก็คือพบว่าเสือโคร่งกลับเข้ามาที่ป่าแม่วงก์และอาศัยอยู่ที่นั่น ซึ่งเป็นการย้ำเตือนให้เห็นได้ชัดว่า ประเด็นเสือโคร่งกับการป้องกันเป็นเรื่องสำคัญมากที่สุด ดังนั้นเป้าหมายต่อไปในงานอนุรักษ์เสือโคร่งในไทยก็คือ การเพิ่มประชากรของเสือโคร่งให้ได้

“ด้วยการฟื้นฟูรักษาวันนี้ที่เรามองเห็นชัดก็คือ ป่าตะวันตกจะต้องเพิ่มประชากรเสือให้ได้ แหล่งที่สองคือดงพญาเย็นและเขาใหญ่ซึ่งที่เขาใหญ่เสือโคร่งหมดไปแล้ว แต่จะทำอย่างไรให้เสือกลับมา พื้นที่หลายแห่งก็ยังมีศักยภาพอยู่ อย่างเช่น ภูเขียว น้ำหนาวทำอย่างไร…ให้เสือกลับมา ทำอย่างไร…ให้คนหรือชุมชนช่วยกันลดการใช้ประโยชน์จากป่าในพื้นที่นั้นๆ ต้องช่วยกันทำคำว่า ‘คนอยู่ได้สัตว์อยู่ได้’ ให้เป็นความจริงมากกว่าเป็นเพียงคำพูดเท่านั้น”

ภาพรวมของเสือโคร่งในไทยเมื่อเทียบกับอดีตจึงมีแนวโน้มที่ดีขึ้น จากครั้งหนึ่งที่แทบมองไม่เห็นแสงแห่งปลายทาง ปัจจุบันคนในสังคมเริ่มเข้าใจและสนใจการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมกันมากขึ้น เมื่อพูดถึงเสือโคร่งกับป่า คนเริ่มมองเห็นเป็นภาพความอุดมสมบูรณ์ในระบบนิเวศ เริ่มให้ความสำคัญในการมีอยู่ของเสือโคร่งในธรรมชาติ ซึ่งนับว่าเป็นทิศทางที่ดี