เหนือแดนดินถิ่นสุวรรณภูมิในอดีตชนชาติขอมได้ปกครองดูแลตลอดลุ่มแม่น้ำ เจ้าพระยาทั้งสองฝั่ง และเลยขึ้นไปถึงลำพูนสุโขทัย ในสมัยเจ้าแม่จามเทวี สุโขทัย โดยมีเมืองละโว้เป็นเมืองลูกหลานต่างพระเนตรพระกรรณ

เป็นคตินิยมของชาติขอม เมื่อได้ครอบครองแดนดินถิ่นใดแล้วก็จะสร้างศาสนวัตถุโบราณไว้เป็นเชิงสัญลักษณ์ ที่ลำพูนได้สร้างวัดมหาวัน ที่เมืองศรีสัชนาลัย ยังมีศาสนวัตถุขอมปรากฏอยู่ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เช่นพระปรางค์องค์ใหญ่ พระพุทธรูปนาคปรกและศาสนวัตถุอีกมาก ที่เมืองกำแพงเพชรมีปราสาทเทวาลัย ที่เมืองพิษณุโลกมีปรางค์ปราสาทขอม แต่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงทำนุบำรุงดัดแปลงเป็นอย่างพุทธศาสนาที่วัดจุฬามณีไปหมดแล้ว เมื่อคราวที่ท่านเสด็จไปทรงผนวช ณ วัดแห่งนี้

การยอมรับนับถือศาสนาของชนชาติขอมได้แปรเปลี่ยนไปตามความเห็นชอบของเจ้าพระยามหากษัตริย์ของเจ้าผู้ครองนครว่าจะยอมรับนับถือศาสนาพุทธหรือศาสนาพราหมณ์ก็ให้เป็นไปตามนั้น จึงปรากฏมีศาสนวัตถุสองประเภทรวมกันอยู่ ถ้าเป็นไปตามพุทธศาสนาก็จะสร้างพระพุทธรูป ถ้าเป็นไปตามศาสนาพราหมณ์ก็จะสร้างแต่เทวรูป อย่างนี้เป็นต้น

การสร้างพระพุทธรูปของขอมหรือเขมรนั้นไม่นิยมสร้างตามคัมภีร์มหาบุรุษลักษณะที่ชาวพุทธฝ่ายหินยานนิยมสร้างกัน แต่จะสร้างโดยเอารูปแบบอย่างพุทธปุถุชนคนธรรมดา โดยเฉพาะอย่างยิ่งพระพักตร์จะเน้นให้เหมือนใบหน้าของเจ้าพระยามหากษัตริย์พระองค์นั้นๆ ให้มากที่สุด โดยให้ความสำคัญว่าพระมหากษัตริย์ก็ถือเป็นสมมติเทพพระองค์หนึ่ง เสมอด้วยเทพเจ้าพระองค์หนึ่งในศาสนาพราหมณ์

ด้วยเหตุฉะนี้ เทวรูปหรือพระพุทธรูปเขมรจึงมีลักษณะเหมือนปุถุชนคนธรรมดามากที่สุด นักนิยมสะสมรุ่นคุณปู่เรียกเทวรูปหรือพระพุทธรูปของขอมว่าพระเขมรแข้งสันคางคน หรือพระเขมรคางคน

นับแต่พระพุทธรูปสมัยทวารวดีศรีวิชัย ลากยาวมาถึงสมัยลพบุรีตอนต้นได้พบพระพุทธรูปปางประทับนั่ง เค้าพระพักตร์เหมือนคนมากที่สุด ความโดดเด่นของพระพุทธรูปที่กล่าวนี้จะมีลักษณะพิเศษอยู่ที่พระเกศ จะเป็นเกศฝาละมี ส่วนเม็ดพระศกจะมีลักษณะเป็นชนิดผมหวี ผมเวียน ผมตาตาราง อย่างนี้เป็นต้น เรียกพระพุทธรูปนี้ว่าพระพุทธรูปอู่ทองสุวรรณภูมิ เป็นพระพุทธรูปที่งดงามมาก มีรายละเอียดครบสมบูรณ์อย่างกับปุถุชนคนธรรมดา ในฝ่ามือจะปรากฏให้เห็นแม้แต่เส้นสายที่ปรากฏในฝ่ามือและนิ้วมืออีกด้วย แสดงถึงการเอาใจใส่แม้แต่รายละเอียดเล็กๆ น้อยๆ ของนายช่างผู้สร้างสรรค์

ราวปี พ.ศ. ๑๘๙๓ พระเจ้าอู่ทอง ผู้ครอง เมืองอู่ทอง สุพรรณบุรี อพยพอาณา ประชาราษฎร์หนีโรคห่าระบาด ผู้คนล้มตายเป็นจํานวนมาก มาสร้างเมืองใหม่ที่กรุง ศรีอยุธยา ในปี พ.ศ. ๑๘๙๕ เมื่อพระเจ้าอู่ทองสร้างแปลงเมืองเสร็จเรียบร้อยแล้ว พระองค์ทรงดําเนินการทํานุบํารุงพระพุทธศาสนาเป็นการใหญ่ โดยส่งพระพุทธโฆษาจารย์ วัดพุทไธศวรรย์ ลงเรือเพื่อไปทําการคัดลอกพระไตรปิฎกยังประเทศลังกา

ในด้านศาสนวัตถุ ได้สร้างวัดพุทไธ ศวรรย์และสร้างพระพุทธรูปโดยการประยุกต์ เอาพุทธศิลปะส่วนหนึ่งมาจากพุทธศิลปะสุโขทัย ได้แก่ พระวรกายที่งามชะลูด พระเกศทําอย่างเปลวเพลิง แต่ดุแข็งกว่าพระเกศเปลวเพลิงในพระพุทธรูปสมัยสุโขทัย เม็ดพระศกทําอย่างหนามขนุน และเพิ่มเส้นขอบไรพระศกเป็นเส้นลวดกลม และเส้นลวดแบนมีเป็นครั้งแรกในพระพุทธสมัยอยุธยา อีกทั้งยังเน้นรายละเอียดที่พระพักตร์ โดยนายช่างปั้นให้พระพักตร์มีลักษณะให้แก้มตอบ คางแหลมยื่นออกมาทางด้านหน้าแบบหนึ่ง แข้งเป็นสันคมที่ชาวบ้านเรียกพระพุทธรูปแบบนี้ว่า พระเขมรคางคน หรือพระเขมรหน้าแก่ อีก ลักษณะหนึ่ง นายช่างได้ปั้นรายละเอียดของ พระพักตร์ให้ดูเข้มขลัง เคร่งขรึมอย่างคน มีอายุขึ้นมาหน่อย เลยเรียกพระเขมรอย่างนั้นว่า พระเขมรหน้ากลาง และพระเขมรหน้าหนุ่ม นายช่างได้ปั้นให้ส่วนของพระพักตร์ตรง ส่วนที่เป็นแก้มให้มีลักษณะกลมป้อมดูเต่งตึง ขึ้นมาหน่อย ท่านเรียกว่าพระเขมรหน้าหนุ่ม และโดยที่พระพุทธรูปที่ปั้นและมีพุทธลักษณะเช่นว่านี้เพิ่งมีขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอู่ทองเป็นครั้งแรก เพื่อเป็นเกียรติยศ แก่ท่านผู้สร้าง พระพุทธศิลปะในลักษณะนี้จึง เรียกว่า พระพุทธสมัยอู่ทอง หรือสมัยอยุธยา

ในสมัยอยุธยานอกจากประดิษฐ์คิดสร้าง พระพุทธรูปแล้ว ท่านยังเอาแบบการสร้างพระปรางค์อย่างของขอมมาดัดแปลงเป็นพระปรางค์สมัยอยุธยาอีกด้วย โดยมีข้อแตกต่างดังนี้ พระปรางค์ขอมจะสร้างให้ตรงกลางองค์ พระปรางค์มีลานประทักษิณรอบๆ สามารถ เดินรอบๆ ได้ และหน้าบันทําเป็นซุ้มปราสาท ทั้ง ๔ ทิศ หรือที่เรียกว่าจตุรมุข หรือซุ้ม ปราสาท ไว้ประดิษฐานพระพรหมซึ่งมีอยู่ ๔ หน้า ที่เรียกกันจตุรพักตร์ โตจะมหาพรหมาณี

ในส่วนสูงของพระปรางค์สมัยอยุธยา ประดับด้วยกลีบขนุน รวมเรียกพระปรางค์ สมัยอยุธยานี้ว่า พระปรางค์ทรงฝักข้าวโพด มีสร้างอยู่ทั่วไปตามหัวเมืองใหญ่ๆ เช่น พระ ปรางค์ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เมืองเชลียง พระปรางค์ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เมือง พิษณุโลกพระปรางค์ที่วัดราชบูรณะ อยุธยา

ซึ่งสร้างในรัชสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชรัชกาลที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) พระมหากษัตริย์ องค์ที่ ๖ (พ.ศ. ๑๙๖๗ – ๑๗๙๑)

ในสถานที่ที่ปลงพระศพพระเจ้าอ้าย พระเจ้าพระยา และพระปรางค์ที่วัดราช บูรณะ อยุธยา องค์นี้ละม้ายเหมือนพระปรางค์ ทรงฝักข้าวโพด วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ สุพรรณบุรี ท่านผู้รู้ได้ตรวจสอบหลักฐาน แน่ชัดแล้วว่า พระปรางค์ที่วัดพระศรีรัตน มหาธาตุสุพรรณบุรี องค์นี้ สร้างโดยพระเจ้า สามพระยา รวมทั้งพระเครื่องมีเป็นจํานวนมากและหลากหลายด้วยพิมพ์ทรง และด้วยความโด่งดังของพระกรุนี้ อย่างเช่น พระผง สุพรรณ ซึ่งเป็นอีกองค์หนึ่งในพระยอดนิยม ชุดเบญจภาคี สร้างตามพุทธศิลปะสมัยอู่ทอง มีพระผงสุพรรณหน้าแก่ พระผงสุพรรณหน้า กลาง และพระผงสุพรรณหน้าหนุ่ม ที่อัญเชิญ มาลงประกอบเรื่องนี่เป็นองค์ที่มีความสมบูรณ์มากที่สุด

การสร้างพระพุทธรูปของ ขอมหรือเขมรนั้นไม่นิยมสร้างตามคัมภีร์มหาบุรุษลักษณะที่ชาวพุทธฝ่ายหินยานนิยมสร้างกัน แต่จะสร้างโดยเอารูปแบบอย่างพุทธปุถุชนคนธรรมดาโดยเฉพาะอย่างยิ่งพระพักตร์จะเน้นให้เหมือนใบหน้าของเจ้าพระยามหากษัตริย์พระองค์นั้นๆ

พระพุทธรูปศิลปะอู่ทอง-ลพบุรี
(ภาพจากนิตยสาร SPIRIT Art & Antique Vol. 4
No. 39 January 2008)
พระพุทธรูปอู่ทองสุวรรณภูมิ
(ภาพจากนิตยสาร PRECIOUS SPECIAL Vol.1 1996)