สมุดบันทึกส่วนพระองค์

ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมพลสมโภชกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์

            คนโบราณมักพร่ำสอนว่าดวงวิญญาณของบรรพบุรุษจะผูกพัน คอยเฝ้ามอง และปกป้องคุ้มครองลูกหลานอยู่เสมอ ไม่ว่ากาลเวลาจะล่วงเลยไปนานเพียงใด…ในชีวิตของผู้เขียน มีหลายเหตุการณ์และหลายสิ่งที่คอยย้ำเตือนว่าทฤษฎีนี้อาจเป็นจริงตามคำบอกเล่าที่สืบทอดกันมา เช่นในกรณีของสมุดบันทึกส่วนพระองค์ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมพลสมโภช กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ต้นราชสกุลชุมพล

            เมื่อประมาณ ๑๕ ปีที่แล้ว ผู้เขียนเดินเลือกซื้อของอยู่ที่ตลาดนัดจตุจักรและได้พบสมุดโน้ตเก่าๆ สีแดงซีด มีสภาพแทบผุพังหนึ่งเล่ม ภายในมีลายมือบันทึกเรื่องราวน่าสนใจต่างๆ พร้อมรูปวาดลายเส้น ไดอะแกรมรวมทั้งสูตรคำนวณทางเรขาคณิตอัดแน่นอยู่เต็มเล่ม บนแผ่นรองของปกหน้าด้านในปรากฏรอยชาดตราประทับประจำพระองค์และลายเซ็นพระนามสรรพสิทธิประสงค์กำกับไว้ ซึ่งทำให้กระจ่างชัดขึ้นทันทีว่าสมุดบันทึกเล่มนี้เป็นของผู้ใด และอย่างน้อยๆ น่าจะมีอายุย้อนหลังไปถึงช่วงกลางรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕

            พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมพลสมโภชนั้น ประสูติเมื่อวันที่ ๒๙ ธันวาคมพุทธศักราช ๒๔๐๐ ในพระบรมมหาราชวังกรุงเทพมหานคร พระองค์ทรงเป็นพระราชโอรสลำดับที่ ๓ ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ และเจ้าจอมมารดาพึ่ง และทรงมีพระเชษฐาร่วมพระมารดา ๒ พระองค์คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้าชายทักษิณาวรรต (สิ้นพระชนม์ตั้งแต่พระชันษาหนึ่งขวบ) และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล กรมหลวงพิชิตปรีชากร ซึ่งพระองค์หลังนี้จะทรงมีบทบาทสำคัญอันยิ่งยวดร่วมกันกับกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ปฏิรูปการปกครองและการทหารในช่วงเวลาอันคับขันของยุคล่าอาณานิคมของชาติตะวันตก โดยมีจุดประสงค์ที่จะรักษาดินแดนส่วนใหญ่ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของสยามให้พ้นจากการยึดครองของรัฐบาลฝรั่งเศส

            เจ้านายในพระราชวงศ์รุ่นเก่าๆ จะรับสั่งเล่าให้ผู้เขียนฟังอยู่เสมอว่า การที่ได้ประสูติเป็นเจ้านายสูงส่งในพระราชวงศ์นั้นหาใช่เรื่องที่สุขสำราญอย่างที่คนทั่วไปมักมโนภาพตามเทพนิยาย หากในความเป็นจริง พระมหากษัตริย์แต่โบราณทรงมีพระราชโอรส พระราชธิดาหลายพระองค์ ทั้งจากพระมเหสีเทวีและเจ้าจอมอีกจนวนมาก ทั้งนี้ด้วยเหตุผลของการเมือง การปกครองแบบโบราณ ที่จะต้องสร้างรัชทายาทและเครือข่ายพระญาติวงศ์ไว้เพื่อรักษาความมั่นคงของพระราชอาณาจักร อีกทั้งต้องเผื่อไว้สำหรับโรคภัยไข้เจ็บที่ทำให้ผู้คนพลันเสียชีวิตลงก่อนวัยอันควรในยุคสมัยที่การแพทย์ยังไม่เจริญอย่างเช่นในปัจจุบัน

            กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ประสูติแด่เจ้าจอมมารดาพึ่ง สุภาพสตรีเชื้อสายตระกูลนักรบหลายชั่วคนตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา (ซึ่งผู้เขียนจะขอเล่าถึงต่อไปในบทความนี้) พระองค์ทรงเป็นพระราชโอรสลำดับที่ ๒๑ ในสมเด็จพระบรมราชชนก ดังนั้นจึงทรงเผชิญกับการแข่งขันในพระราชสำนักตั้งแต่ทรงพระเยาว์ ทั้งนี้เพื่อเป็นการตระเตรียมพระองค์ให้พร้อมกับภาระหน้าที่ทางราชการในอนาคตเพราะนอกเหนือจากพระชาติกำเนิดที่สูงส่งแล้ว ระบบราชสำนักโบราณยังจะคอยเปรียบเทียบ คัดเลือกเจ้านายทรงคุณวุฒิที่ทรงพร้อมด้วยพระปฏิภาณ เพื่อรับราชการทะนุบำรุงพระราชอาณาจักรต่อไปในอนาคตซึ่งระบบการคัดกรองอันละเอียดลึกซึ้งนี้เป็นการกระตุ้นให้พระองค์เจ้าชุมพลสมโภชทรงมีพระวิริยะขันแข็งใฝ่รู้ เพื่อให้ทรงแตกฉานในศาสตร์ขั้นพื้นฐานแขนงต่างๆ โดยรวม มีทั้งวิชาภาษาไทย ภาษาต่างประเทศวิชาเลข เรขาคณิต วิทยาศาสตร์ และประวัติศาสตร์