เจดีย์ หรือ ปรางค์ ที่นำหน้าชื่อด้วยคำว่า “พระธาตุ” ก็หมายความว่าจะต้องบรรจุพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าเท่านั้น พระธาตุช่อแฮก็เช่นกัน เพราะมีพระบรมสารีริกธาตุส่วนที่เป็นข้อศอกซ้าย และยังมีเส้นพระเกศาพระพุทธเจ้าบรรจุอยู่ด้วย

ตามตำนานกล่าวว่า เมื่อครั้งพุทธกาล พระพุทธเจ้าเคยเสด็จมาที่ต่างๆ หลายๆ แห่งในดินแดนสุวรรณภูมิ อันได้แก่ แถวเมืองมอญพม่าและตอนเหนือของประเทศไทยในปัจจุบัน พระพุทธองค์ทรงทราบด้วยญาณว่า ในอนาคตดินแดนแถบนี้ พระพุทธศาสนาจะตั้งมั่นรุ่งเรือง ได้เสด็จมาที่เนินเขาโกสิยธชัคคะ (เนินเขาที่ตั้งของพระธาตุช่อแฮปัจจุบัน) ทรงมอบเส้นเกศาให้ขุนลัวะอ้ายก้อมซึ่งได้เก็บไว้ในถ้ำ เพื่อรอไว้บรรจุในเจดีย์ร่วมกับพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธองค์ ที่จักมีมาในภายภาคหน้าเมื่อเสด็จปรินิพพานแล้ว

พระธาตุช่อแฮนี้สร้างขึ้นโดยพระมหาธรรมราชาธิราช (ลิไท) เมื่อ พ.ศ. ๑๘๗๙ – ๑๘๘๑ บรรจุพระบรมสารีริกธาตุและเส้นพระเกศาที่ว่าขุนลัวะอ้ายก้อมเก็บเอาไว้นั้นด้วย รูปทรงของพระธาตุเจดีย์ที่ปรากฎในปัจจุบันนี้ เกิดจากการบูรณะครั้งล่าสุด โดยพระครูบาศรีวิชัยร่วมกับเจ้าอาวาสพระมหาเมธังกร (พรหม พรหมเทโว) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๗ (ปลายรัชกาลที่ ๖) มีบันทึกว่าได้รักษารูปทรงเดิมเอาไว้ เพียงแต่พอกปูนให้เจดีย์มีขนาดใหญ่ขึ้นรูปทรงเจดีย์ของเจดีย์เป็นแบบล้านนา คือฐานชั้นล่างเป็นสี่เหลี่ยมซ้อนกันสามชั้น ฐานชั้นต่อไปเป็นฐานบัวแปดเหลี่ยม แต่ฐานบัวที่นี่มีถึง ๗ ชั้น ค่อยๆ เรียวชะลูดขึ้นไปถึงส่วนองค์ระฆังคว่ำซึ่งก็เป็นแปดเหลี่ยมด้วย มิได้เป็นองค์ระฆังกลมเหมือนเจดีย์ล้านนาทั่วไป ต่อจากนั้นก็เป็นบัลลังก์ย่อมุมไม้สิบสอง ปลียอดมีฉัตรแบบล้านนา

พระธาตุช่อแฮมีทางขึ้นทั้ง ๔ ทิศ เป็นบันไดนาค บันไดสิงห์ ทางขึ้นหลักแต่เดิมนั้นเป็นบันไดนาคสูงมาก ปัจจุบันเขาตัดทางอ้อมให้รถขึ้นไปได้ถึงลานสูงอีกระดับหนึ่ง แล้วค่อยมีบันไดขึ้นพระธาตุทำใหม่ ซึ่งไม่ค่อยสูงมากแต่ก็ชันเอาการอยู่ แถมยังมีลิฟต์สำหรับคนที่ขึ้นบันไดไม่ไหวด้วย นับว่าสะดวกมากขึ้น

ช่อแฮ พระธาตุศรีเมืองแพร่

พระธาตุช่อแฮเป็นพระธาตุคู่เมืองแพร่ มาถึงเมืองแพร่แล้วเขาก็ว่ายังไม่ถึง ต้องออกนอกเมืองไปอีก ๙ กิโลเมตร เพื่อไปไหว้พระธาตุช่อแฮด้วยเสียก่อนจึงจะนับว่าถึง ผู้คนมักมาไหว้พระธาตุ เดินประทักษิณเวียนรอบพระธาตุ มาไหว้

พระประธานคือ หลวงพ่อช่อแฮอันเก่าแก่สวยงามในพระอุโบสถทรงจตุรมุข และที่นิยมกันมากคือ พระเจ้าทันใจ ซึ่งอยู่ในมณฑปเล็กๆ เขามาบนบานและเสี่ยงทายตามแบบฉบับที่คนทางเหนือด้วยการใช้ไม้วา วาแขนบนไม้ก่อนจะอธิษฐานเสี่ยงทาย แล้ววาแขนบนไม้อีกครั้ง ถ้าวาครั้งหลังได้ยาวกว่าครั้งแรก ก็จงดีใจได้ว่าสิ่งที่ถามที่หวังไว้จะสำเร็จแน่นอน

ประเพณีไหว้พระธาตุประจำปีในวันขึ้น ๙ ค่ำ ถึง ๑๕ ค่ำ เดือน ๔ เหนือ (ประมาณเดือนมีนาคม) แต่เมื่อคราวที่ผ่านมาเขางด เพื่อหลีกเลี่ยงโควิด ปีใหม่นี้ก็หวังว่าจะจัดได้เป็นปกติ