สายใยรักและสายสัมพันธ์ ไทย-รัสเซียในวังปารุสกวัน

“เจ้าวังปารุสก์ พระองค์ที่ ๒

หม่อมคัทริน ชื่อสกุลจริง เยคาเทรินา “แคทยา” เดสนิทสคายา ใช้ ชีวิตส่วนใหญ่อยู่แต่ภายในตําหนัก ไม่มีโอกาสเข้าเฝ้าพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระบรมราชินีนาถอย่างสะใภ้หลวง เนื่องจากทั้งสองพระองค์มิได้ยอมรับเธอ แต่ก็มิได้พระทัยร้ายถึงขนาดขับไล่ไสส่งหรือยื่นคําขาดให้พระราชโอรสทรงละทิ้งหม่อม

ชีวิตในวังปารุสกวันผ่านไปด้วยความราบรื่น ทูลหม่อมจักรพงษ์เห็นพระทัยหม่อมคัทริน จึงทรงทําทุกอย่างเพื่อให้เธอมีชีวิตอยู่อย่าง เป็นสุขและสะดวกสบายเท่าที่จะทําได้ ผู้ที่ช่วยเป็นกําลังใจสนับสนุนอีกแรงหนึ่งคือ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช (พระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว) ซึ่งแคทยาให้ความเคารพ และมองพระองค์ท่าน ด้วยความเชื่อมั่นในหลายๆ ด้าน

ชะตาชีวิตของแคทยาดีขึ้นมากในสองปีต่อมา เมื่อพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ (พระองค์จุลฯ) ประสูติใน พ.ศ. ๒๔๕๐ สามปีก่อนสิ้นรัชกาลที่ ๕

เจ้าชายองค์น้อยมีพระพักตร์เหมือนตุ๊กตาฝรั่ง ผิดแปลกไปจาก พระญาติทางฝ่ายพระบิดาทั้งหมด ทรงสมบูรณ์แข็งแรงน่ารักน่าเอ็นดู เป็นที่รักใคร่ในสมเด็จพระพันปีอย่างมาก เป็น “หลานย่า” โดยตรง องค์แรก และองค์เดียวตลอดพระชนม์ชีพที่ยืนยาวมาไม่กี่ปีหลังใน รัชกาลที่ 5 ไม่ทันจะได้ทอดพระเนตรเห็นพระเจ้าหลานเธอองค์อื่นๆ ที่ประสูติหลังจากนั้น

สมเด็จพระพันปีหลวงโปรดที่จะรับเจ้าชายน้อย ซึ่งขณะนั้นมี พระนามสั้นๆ ว่า “หนู” เข้าไปอยู่ด้วยในพระราชวังที่ประทับเป็นประจํา แทบจะทรงแยกห่างกันไม่ได้ ความสัมพันธ์ระหว่างแม่ผัวกับลูกสะใภ้ ก็ลดความตึงเครียดลงมากเช่นกัน แต่ถึงกระนั้นแคทยาก็ไม่มีโอกาส เข้าเฝ้ารัชกาลที่ ๕ จนสิ้นรัชกาล

พุทธศักราช ๒๔๕๓ เปลี่ยนแผ่นดินใหม่ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าฯ กรมหลวงพิษณุโลกทรงอยู่ในฐานะลําดับที่ ๑ ในการสืบสันตติวงศ์ เนื่องจากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวยังทรงเป็นโสดมิได้มีรัชทายาท

ในสมัยรัชกาลที่ 5 ฐานะความสําคัญของเจ้าฟ้ากรมหลวง พิษณุโลกยิ่งเพิ่มมากขึ้น ทรงรับพระราชภารกิจทางการทหารมาเต็มมือ ตั้งแต่แรกเริ่ม ด้วยทรงเป็นผู้ช่วยผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ กระทรวงกลาโหม เป็นผู้บัญชาการโรงเรียนทหารบก เสนาธิการทหารบก เจ้ากรมยุทธศึกษาทหารบก ทรงเป็นผู้บังคับการกรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์อีกตําแหน่งหนึ่งด้วย

ในขณะที่ทรงรับตําแหน่งเสนาธิการทหารบกอันเป็นตําแหน่ง สําคัญในการรบ ก็ได้ทรงปรับปรุงเสนาธิการให้กว้างขวางเพิ่มขึ้น ทรงริเริ่มจัดตั้งโรงเรียนเสนาธิการ เพื่อให้การศึกษาแก่นายทหารที่จะทําหน้าที่ฝ่ายเสนาธิการบรรจุตามงานในหน้าที่เสนาธิการที่ได้ปรับปรุง ขึ้น นอกจากนั้นยังทรงเรียบเรียงตําราเรื่อง พงศาวดารยุทธศิลปะและ เอกสารอื่นๆ ซึ่งใช้เป็นตําราศึกษาในโรงเรียนเสนาธิการยุคต้น อีกจํานวนมาก สิ่งต่างๆ เหล่านี้ได้นํามาใช้เป็นแนวทางการพัฒนาของ โรงเรียนเสนาธิการสืบจนถึงปัจจุบัน

ความสุขของพระชายา – หม่อมคัทรินหรือแคทยา ดําเนินต่อไป คล้ายเทพนิยายอยู่หลายปี จนกระทั่งมีเหตุการณ์ภายนอกเข้ามากระทบ เธออย่างหนัก เริ่มด้วยการล่มสลายของราชวงศ์โรมานอฟ ที่ทําให้ เจ้านายและขุนนางในรัสเซียต้องหลบลี้หนีภัยการเมืองออกนอกประเทศ ความหวังของแคทยาที่จะได้กลับไปเยี่ยมบ้านเดิมจึงจบสิ้นลงบ้านเกิด เมืองนอนกลายเป็นดินแดนต้องห้ามสําหรับเธอไปเสียแล้ว

สิ่งที่ตามมาอีกคือ สงครามโลกครั้งที่ 9 รัชกาลที่ 5 ตัดสินพระทัย ประกาศสงครามกับฝ่ายเยอรมัน โดยมีเจ้าฟ้าจักรพงษ์เป็นผู้อํานวยการกองทหารอาสาที่ส่งกองกําลังไปร่วมในสมรภูมิที่ยุโรปราว ๑,๕๐๐ นาย

“เจ้าวังปารุสก์” พระองค์ที่ ๓

ชีวิตสมรสระหว่างแคทยาและเจ้าฟ้าจักรพงษ์ดําเนินมาถึง ๑๒ ปี ภายใต้ความกดดันที่เพิ่มขึ้นทีละน้อยในช่วงปีหลังๆ สุขภาพของแคทยา เริ่มเสื่อมโทรมลง เธอแท้งติดต่อกัน ๒ ครั้ง ในที่สุดก็ตัดสินใจเดินทาง ไกลเพื่อรักษาสุขภาพกายและใจให้ดีขึ้นด้วยการไปเยี่ยมพี่ชายที่อาศัย อยู่ในปักกิ่ง จากนั้นไปญี่ปุ่น และเดินทางต่อไปจนถึงแคนาดา

ส่วนทางเมืองไทย เมื่อไม่มีแคทยาอยู่ด้วย เจ้าฟ้าจักรพงษ์ทรงมี เวลาว่างพอจะทําความคุ้นเคยกับพระญาติฝ่ายในจากวังอื่นๆ มากขึ้น คือ พระธิดาของกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ซึ่งเป็นพระเชษฐา ต่างชนนีกัน ในจํานวนนี้มีหม่อมเจ้าหญิงจากราชสกุลรพีพัฒน์ หม่อมเจ้าชวลิตโอภาส เพิ่งเข้าสู่วัยสาว พระชนม์ ๑๕ เป็นเด็กสาวสวยน่ารัก ร่าเริงเบิกบาน มีเสน่ห์ ขี้เล่น และทันสมัย กลายเป็นเสน่ห์ของหญิงไทยที่จับพระทัยเจ้าฟ้าจักรพงษ์อย่างที่ไม่เคยเกิดขึ้นกับผู้หญิงคนไหน เว้นแต่หม่อมคัทริน

แต่กว่าที่แคทยาจะเดินทางกลับมาสยาม ความรู้สึกของพระองค์ ก็เปลี่ยนเกินกว่าจะถอยกลับไปที่จุดเดิมได้อีกแล้วเรื่องราวความรักระหว่างสาวรัสเซียกับเจ้าฟ้าแห่งสยามจบลง ด้วยการหย่า แคทยาเดินทางออกจากสยามไปโดยไม่ได้อําลาลูกชายวัย ๑๑ ด้วยซ้ํา

เมื่อหม่อมคนแรกจากไปแล้ว เจ้าฟ้าจักรพงษ์ก็ทรงตั้งพระทัยจะอภิเษกสมรสกับหม่อมเจ้าชวลิตโอภาสให้สมพระเกียรติ ทว่าทรงเจอ อุปสรรคใหญ่ขัดขวางอย่างที่คาดไม่ถึง นั่นคือ พระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวไม่ทรงยินยอมให้มีพิธีอภิเษกสมรส ทรงอ้างว่าไม่สมควร เนื่องจากหม่อมเจ้าชวลิตโอภาสอยู่ในฐานะหลานสาวของเจ้าฟ้าจักรพงษ์

เจ้าฟ้าจักรพงษ์ไม่ยอมแพ้ ทรงหันไปพึ่งสมเด็จพระพันปีหลวง ซึ่ง คราวแรกก็ไม่ทรงเห็นด้วยกับพระราชโอรส แต่เมื่อเจ้าฟ้าจักรพงษ์ อ้อนวอนหนักเข้าก็พระทัยอ่อน ยอมรับที่จะเจรจากับพระเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าฯ ทรงยืนกรานเช่นเดิม สมเด็จ พระพันปีหลวงทรงกริ้ว แต่ก็ไม่อาจทําให้ทรงโอนอ่อนลงได้ ผลสุดท้าย ไม่ใช่เพียงแม่กับลูกชายเท่านั้นที่แตกร้าวกัน หากความสัมพันธ์ ระหว่างพี่ชายกับน้องชายก็ร้าวฉานกันลึกด้วย

ถึงกระนั้นก็ไม่มีสิ่งใดขวางกั้นได้ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ทรงรับหม่อมเจ้า ชวลิตโอภาสเป็นพระชายาอย่างเปิดเผย และเป็นที่รับรู้กันว่า ทรงเข้ามาเป็นเจ้าของวังปารุสกวัน

ข้าราชบริพารต่างอยู่ในวังอย่างปกติสุขกับเจ้านายหญิงองค์ใหม่ซึ่งเธอไม่ได้เปลี่ยนแปลงระเบียบแบบแผนใดๆ ในวังให้ยุ่งยาก เคยมี ธรรมเนียมปฏิบัติกันอย่างไรก็อยู่กันต่อไปอย่างนั้น และเธอเข้ากับ พระองค์จุลฯ ซึ่งอายุห่างกันเพียง ๔ ปีได้เหมือนเป็นพี่น้องกันมากกว่า แม่กับลูก

ความสนิทเสน่หาที่เจ้าฟ้าจักรพงษ์ทรงมีต่อหม่อมเจ้าชวลิตโอภาส พระชายาที่อ่อนกว่า ๒๐ ปีมากมายแค่ไหน พอจะมีหลักฐานให้เห็น ได้จากพินัยกรรม ทรงมอบทรัพย์สินมรดกทุกอย่างให้หม่อมเจ้าชวลิต โอภาสเพียงผู้เดียว ทรงมอบพระโอรสให้อยู่ในความดูแลของท่านหญิงและจะมีสิทธิ์ในมรดกก็ต่อเมื่อท่านหญิงสิ้นชีพิตักษัยแล้วเท่านั้น

ไม่มีการเอ่ยถึงแคทยา อดีตพระชายาในพินัยกรรม ไม่มีการ แบ่งปันทรัพย์สินใดๆ ให้เธอ นอกจากเงินปีละ ๑,๒๐๐ ปอนด์ ที่ทรง ให้ไปเมื่อหย่าขาดจากกัน ไม่มีการมอบหมายให้พระโอรสอยู่ใน ความดูแลของหม่อมแม่ที่แท้จริง ไม่มีอะไรทั้งสิ้นที่แสดงถึงความ ผูกพันหลงเหลืออยู่ระหว่างพระองค์กับแคทยา

ความรักที่มีพระองค์มีทรงมอบให้หม่อมเจ้าชวลิตโอภาสเพียง องค์เดียว ด้วยความเชื่อมั่นว่าเธอจะดูแลพระโอรสได้อย่างดี ส่วน แคทยาเมื่อเธอจากสยามไปก็เหมือนตายไปจากพระองค์ แล้วก็ตาย จากกันจริงๆ ทั้งสองไม่มีโอกาสได้กลับมาพบหน้ากันอีกเลย

พ.ศ. ๒๔๖๓ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ทิวงคตด้วยโรคไข้หวัดใหญ่ในระหว่างทางที่เสด็จไปสิงคโปร์และทิวงคตที่นั่นท่ามกลางพระชายา และพระโอรสที่อยู่ข้างเตียงที่ประทับด้วยพระชนม์เพียง ๓๗ พรรษา เท่านั้น หม่อมเจ้าชวลิตโอภาสทรงเป็นม่ายเมื่อพระชนม์ได้ ๑๗ ส่วน พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ กําพร้าพ่อเมื่อพระชมน์ได้ ๑๓ พรรษา

หนึ่งปีต่อมา เมื่อหม่อมเจ้าชวลิตโอภาสจะเสกสมรสใหม่กับ หม่อมเจ้า อมรสมานลักษณ์ กิติยากร (พระโอรสในพระองค์เจ้า กิติยากรวรลักษณ์ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ) รัชกาลที่ 5 ก็ทรงเห็น ชอบที่จะให้เธอคืนมรดกกลับไปให้พระองค์จุลฯ เสียก่อน จึง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เสกสมรสได้

หลังจากนั้น พระเจ้าอยู่หัวในฐานะลุงของพระองค์จุลฯ ก็ส่งให้ไป ศึกษาต่อที่อังกฤษ เพื่อจะไปเรียนที่โรงเรียนนายร้อยแซนด์เฮิร์สต์ และไม่ทรงมีพระบรมราชนุญาตให้แคทยาไปอยู่อังกฤษเพื่อดูแลโอรส แต่ทรงยอมให้เธอไปเยี่ยมได้ในช่วงปิดเทอมภาคฤดูร้อน

พระองค์จุลฯ ทรงเข้าเรียนที่โรงเรียนแฮร์โรว์ ซึ่งเป็นโรงเรียน ประจําของลูกผู้ดีมีตระกูลอีกแห่งหนึ่งนอกเหนือจากอีตัน แต่ว่าไม่ได้หม่อมเจ้าหญิงชวลิตโอภาส รพีพัฒน์ พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ พระบิดาแห่งกฎหมายไทย ท่านหญิงชวลิตหรือพระนาม เล่นว่า เล็ก แต่ในภาพทรงเซ็นว่า Lit หมายถึง ลิต หรือส่วนหนึ่งของพระนามเต็ม ทรงเป็นเจ้านายไทยรูปงามที่เก่งและทันสมัย จนทําให้สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ทรงรัก และหลงในปลายพระชนม์ชีพทรงเข้าเรียนในโรงเรียนทหารตามพระราชประสงค์ของทูลกระหม่อมลุง หากแต่เบนเข็มไปเรียนวิชาประวัติศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยเคมบริดจ์และทรงเรียนจบได้เกียรตินิยมอย่างน่าชื่นชม

ที่อังกฤษ พระองค์จุลฯ พบหญิงสาวสวยลูกผู้ดีชื่อ เอลิซาเบธ ฮันเตอร์ หรือเรียกชื่อเล่นว่า “ลิสบา” เธอเป็นเพื่อนสนิทของหม่อมซีริล เฮย์คอค พระชายาคนแรกในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพีรพงษ์ภาณุเดช (พระองค์พระ) หลังจากรักกันยาวนานหลายปี ในที่สุดพระองค์จุลฯ ก็เสกสมรสกับหม่อมลิสบา และทรงรอถึง ๑๘ ปีกว่าจะได้ธิดาคนเดียว คือ ม.ร.ว. นริศรา จักรพงษ์